BU KEZ ARMAĞAN VEREMEDİM

Öncelikle mini sorumu önemseyip yorumda bulunan tüm dostlarıma saygı ve sevgilerimi sunuyorum. Elbette günümüzde kullanılmayan bu kelimenin, konuyu bilenler dışında cevaplandırılmasının zor olduğunu biliyordum. Ancak soru sırasında da değindiğim gibi bir “farkındalık” yaratabilmek için sormuştum.

Sayın Yasemin hanım, (aslında istediğim oydu) internetten araştırarak sorunun cevabını öğrendiği belirtmiş. Araştırdıktan sonra yazmasını isterdim. Böylece amacıma ulaşacaktım. Yasemin hanımın kendi mantığında da haklı olduğuna inanıyorum. Başka bir kaynağa bakarak bulduğu bir bilgi ile öne çıkmak istememiş.

Çok vermeyi istediğim bir hediyeyi verememiş olmaktan dolayı üzüntülüyüm. Sorumun cevabını vererek yazımı tamamlayayım.

Bildiğiniz gibi Kurtuluş Savaşımıza kadar, Ege Bölgesi’nde, özellikle Aydın ili kapsamında Osmanlı’nın zulmünden bıkan Yörük Türkmenler sık sık devlete siyan etmiş ve dağa çıkmışlardır. Bu isyancılar bir anlamda halkın sözcüsü olmuş, zenginden alıp fakir köylüye verdikleriyle halkın kalbinde taht kurmuş “Efe”lerdir. (Zeybek de denen efelerin emrine girenlere de kızan denirdi)  Elbette zaman için yerleşmiş bir efe kültürü oluşmuştur. Töreleri saptanmış ve yüzyıllar içinde sıkı sıkıya uyulmuştur.

Efe veya zeybek kurumu ilk defa 16'ncı yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda otorite boşluğundan kaynaklanan Celali ayaklanmaları sırasında görülür. Daha sonraları yerel baskılar ve haksızlıklara karşı ayaklanarak dağa çıkan kimselere efe veya zeybek denmiştir. Efelerin kendine özgü giysileri ve geleneksel yapıları bu dönemde ortaya çıkmaya başlar. Günlük giyimden ayrılan ve zeybek yaşamında rahat hareket etmeye yarayan giysi türü ve silahlar kabul görmüştür. Dönemine göre kısa sayılan bir tür pantolon olan potur ve yakın mesafe çatışmasında çok yararlı olan bir tarafı ve ucu keskin yatağan buna örnek olarak verilebilir.

19. yüzyıl boyunca efelerin devlet otoritesi ile inişli çıkışlı bir ilişkileri olmuştur. 93 Harbi'nde cepheye gitmeleri karşılığında haklarında "umumi af" ilan edilen ve cephelerde büyük yararlıklar gösteren zeybekler döndüklerinde, af vaatlerinin tutulmadığını görerek dağlara geri dönmeye başlamışlardı. 1879’dan itibaren eşkıyalık Ege Bölgesi’nde tekrar salgın haline gelmiş ve hükümet bunlara karşı hiçbir şey yapamaz olmuştu. Bu dönemde Yörük Osman, Çakırcalıoğlu Ahmet Efe (Çakırcalı Mehmet Efe'nin babası), Deli Memet, Büyük Cerit, Küçük Cerit, Çallı Veli,Koca Arap, Parmaksız Arap, Harputlu Ömer, Piç Osman ve Bakırlı çeteleri en tanınmış olanlardı.

Efeler, Birinci Dünya Savaşından sonra Türkiye'nin işgalinde Yunan kuvvetleriyle karşı karşıya gelmiş ve dağdan inerek Milli Mücadeleye katılmışlardır. Cumhuriyetin ilanından sonra hizmetleri nedeniyle kendilerine ordu rütbesi ve İstiklal Madalyası verilen efeler, bu tarihten sonra yasadışı eylemlerini bırakarak tarihteki yerlerini almışlardır.

En ünlü efeler arasında Yörük Ali Efe, Kıllıoğlu Hüseyin Efe, Demirci Mehmet Efe, Zalım Himmet Efe, Mestan Efe, Atçalı Kel Mehmet Efe, Molla Ahmet Efe, Saçlı Efe, Gökçen Efe,  Çakırcalı Mehmet Efe, Ilgın Efe, Çete Süleyman Efe gibi isimler yer almaktadır.

Ancak aynı dönem için yine değişik sebeplerle dağa çıkan ancak efe töresine uymayan, her türlü pisliği, eşkıyalığı, itliği, soygunu ve şerefsizliği yapanlar da ortaya çıkmıştır. Bunları efelerden ayırmak için için Ege bölgesinde bunlara “çalıkakıcı” denmiştir. Efeler, sosyal isyancı rolünü üstlenirken, çalıkakıcılar bencil birer eşkıyaydılar.